Çalışma Programına Bağlı Psikososyal Riskler

Çalışma programı, işin yapıldığı günün saatleri ve çalışılan hafta günlerinin belirlenmesidir. Çoğu insanın hafta içi 08.00 ile 18.00 arasında standart çalışma programları vardır. Ancak akşamları, geceleri ve hafta sonları standart dışı saatleri de kapsayan çalışma programları da olabilir. Standart dışı çalışma saatlerinde çalışanlar, iş gücünün ve toplumun önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Standart dışı çalışma saatleri, yorgunluk ve iş ile özel yaşam dengesinin kurulmasını önleyebilecek sorunlar nedeniyle çalışanların sağlığı ve iyi oluşu üzerinde olumsuz etkilere neden olabilir.

Gece çalışmasının sağlığa olumsuz etkisi, insanın gündüz aktivitesine ayarlanmış biyolojik saati ile ilgilidir. Gece çalışmak gündüz çalışmaktan daha yorucu hissettirebilir. Hormonal salgılar nedeniyle gece vücut fonksiyonları daha az aktif hale gelir. Ek olarak, vücut fonksiyonları gündüzleri optimal aktiviteye ayarlandığından, gündüz uyumak daha az onarıcıdır. Çoğu insan bir gecelik çalışmanın ardından ciddi olumsuz etkiler yaşamayacaktır, ancak art arda gelen gece vardiyalarının sayısı arttıkça yorgunluk ve gün ışığına daha az maruz kalma gibi sorunlar ortaya çıkar. Bu psikososyal riskler önlenemezse, azalan üretkenlik, hatalar, iş kazaları, duygusal tükenme ve yoğun iş stresi gibi sonuçlar ortaya çıkar.

Uzun saatler çalışma ya da sürekli gece çalışmanın ayrıca uyku süresi, sigara içme, egzersiz yapmama, obezite ve yeme alışkanlıkları üzerinde olumsuz etkileri olabilir, bu da sindirim ve beslenme sorunlarına yol açar.

Mevzuat ve yönetmeliklerde çalışma programlarındaki ardışık gece vardiyalarının sayısı genellikle sınırlandırılmıştır. Knauth ve Hornberger çalışma süresi ile ilgili araştırmaları gözden geçirmiş, ve çalışma programlarında en fazla üç ardışık gece vardiyası olmasını önermiştir.

Hafta sonlarının çalışma programına dahil edilmesi cumartesi ve pazar günleri çalışmayı ifade eder. Genel olarak, gün içinde hafta sonu çalışması, sağlık üzerinde hafta içi çalışma ile aynı etkiye sahiptir. Farklı olan, hafta sonu çalışmasının aile hayatı ve diğer sosyal faaliyetlerle ilgili sosyal etkileri olmasıdır.

ISO’nun iş yerinde psikososyal riskleri yönetmek için hazırladığı ISO 45003:2021 standartlar kılavuzunda çalışma programı ve süresine bağlı psikososyal riskler

• iş çeşitliliğinin eksik olması
• vardiyalı çalışma
• esnek olmayan çalışma programları
• öngörülemeyen saatler
• uzun veya sosyal olmayan saatler
• parçalanmış veya anlamlı olmayan iş
• işi kısa sürede tamamlamaya yönelik baskı

olarak belirtilmiştir.

Uluslararası Çalışma Örgütü'nün (ILO) Çalışma Koşulları ve İstihdam Programı (TRAVAIL), insana yakışır iş çerçevesinde çalışma programı ve süresinin beş önemli boyutunu belirlemiştir. Buna göre çalışma programları:

• Çalışma süresi düzenlemeleri sağlık ve güvenliği teşvik edici,
• “Aile dostu”
• Cinsiyet eşitliğini teşvik edici,
• İşletmelerin üretkenliğini ve rekabet gücünü artırıcı,
• Ve çalışanın kendi çalışma programı üzerindeki etkisi ve kontrolünü kolaylaştırıcı,

olmalıdır.

Sonuç

İşletmeler çalışma programlarından kaynaklı riskleri göz önünde bulundurarak iş planlamalarını yürütmelidir. Kapsamlı ve sistematik bir risk değerlendirmesi işverenlere hangi önlemleri alacağını belirlemelerinde katkı sağlar. Üretim koşulları ve çalışan beklentileri beraber değerlendirilerek işletmeler için sağlıklı ve güvenli çalışma programları oluşturulabilir.

N_HumaN Danışmanlık, çalışma programlarına bağlı psikososyal risklerin belirlenip değerlendirilmesi ve yönetimi için işletmelere 5 aşamalı İYRS modeli kapsamında hizmetler sunar.

ISO. (2021). Retrieved March 24, 2022, from https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:45003:ed-1:v1:en
Folkard, S., Tucker, P., ‘Shift work, safety and productivity’, Occupational Medicine, Vol. 53, No 2, 2003.
Knauth, P., Hornberger, S., ‘Preventive and compensatory measures for shift workers’, Occupational Medicine, Vol. 53, No 2, 2003.
Boulin, J-Y., Lallement, M., Messenger, J. & Michon, F. (eds.), Decent working time: new trends, new issues, ILO, Geneva, 2006. Retrieved 28 December 2022, from: http://www.ilo.org/global/publications/ilo-bookstore/order-online/books/WCMS_071859/lang--en/index.htm