İş Yerinde Tükenmişlik

İnsanlar günlük yaşamlarının büyük bir çoğunluğunu çalışarak geçiriyorlar. Bu yüzden iş yerinde yaşanan olumlu veya olumsuz her şey yaşantılarını da etkiliyor. Dünya Sağlık Örgütü’ne (DSÖ-World Health Organization, WHO)[1] göre mesleki tükenmişlik, enerji tükenmesi veya tükenme hissi, kişinin işine zihinsel mesafeyi artırması veya kişinin işiyle ilgili olumsuzluk duygusu yaşaması ve azalan mesleki etkinliği ile karakterize edilen, işle ilgili kronik stresten kaynaklanan bir sendromdur. Bir kişi çağrı merkezlerinde çalışabilir, inşaat işçisi olabilir ya da bir şirkette yöneticilik yapıyor olabilir; herkes için semptomları farklı olsa da tükenmişlik ortak bir duygudur ve kişinin mesleğinin ne olduğu fark etmeksizin herkes iş yerinde tükenmişlik yaşayabilir. Mesleki tükenmişlik sağlığı etkileyebilir ve insanların sağlık hizmetlerine başvurmasının bir nedeni olabilir, ancak DSÖ tarafından tıbbi bir durum veya zihinsel bozukluk olarak sınıflandırılmamaktadır.

İş yerinde yaşanan tükenmişlik Maslach tarafından üç alt boyutta açıklanmaktadır;[2]

Duygusal Tükenme (Emotional Exhaustion): Tükenmişlik sendromu duygusal tükenmeyle başlar. Kişi, çalışma hayatında insanlarla birebir ve yüz yüze ilişki içerisinde olduğunda ortaya çıkan tükenme türüdür. Aşırı iş yapmaktan, kişisel talepler yüzünden ve/veya sürekli stres yaşamaktan kaynaklanır. Kişi yaptığı iş nedeniyle duygusal olarak aşırı gergin ve bitkin hissetmeye başlar.

Duyarsızlaşma (Desensitisation): Duyarsızlaşma tükenmişlik sendromunun kişilerarası boyutudur. Bu aşamada kişi diğer insanlarla anlamlı ilişki kurmamaya başlar ve sadece iş yapabilmek için minimum düzeyde temasta kalır. Kişinin hayal kırıklığı ve tükenme yaşamamak için psikolojik gerginlikten bilerek kaçtığı bir savunma mekanizmasıdır. Bu boyut ilerledikçe kişi karşısındaki insanlara karşı kabalaşmaya ve umursamaz davranmaya başlar. Karşındaki kişi onun için bir nesne gibidir.

Düşük Kişisel Başarı Hissi (Lack of Personal Accomplishment): Bu boyut tükenmişlik sendromunun kişisel gelişme boyutudur. Kişi çalıştığı yerde kendini oldukça yetersiz ve başarısız hissetmeye başlamıştır. Bu yüzden de mesleki konularda bir şeyler yapmaktan ve çalışmaktan kaçınmaya başlar. Çabalarının karşılık görmediğini düşünürse stres ve depresyon belirtileri gösterir ve uğraşmayı tamamen bırakır.

İş Yerinde Tükenmişliğin Sebepleri Nelerdir?

İş koşulları, çalışma ortamı, kişinin fiziksel ve psikolojik durumundaki farklılıklar tükenmişliğin sebepleri olabilir. Tükenmişliğe yol açan iki temel konu vardır. Birincisi çevresel nedenlerdir. Bunlar; çalışma saati, iş ortamı, iş ortamındaki iletişim, araç gereç yetersizliği, iş yükü, işin niteliği, iş ilişkileri, mesleki kıdem, sosyal desteklerin azlığı, rol belirsizlikleri, yönetimle ilgili sorunlar, ekonomik sorunlar, iş yerinin fiziksel koşulları, ailesel ve toplumsal nedenlerdir.[3]

Tükenmişliğe yol açan diğer temel konu ise bireysel nedenlerdir. Herkes tükenmişlik yaşayabilir ancak bazı kişiler için bu risk daha yüksektir. Kişinin yaşı, medeni durumu, çocuk sahibi olması ya da çocuk sayısı gibi kriterler herkes için tükenmişliğe yol açabilir ve bunlar doğal nedenlerdir. Ancak işe bağımlılık, motivasyon, kişisel beklentiler, mesleki doyum gibi kriterler kişiye göre değiştiği için bireysel nedenler olarak kabul edilmektedir.³

İş Yerinde Tükenmişliğin Belirtileri Nelerdir?

Belirtiler aniden ortaya çıkmak yerine yavaş yavaş gelişirler. Tükenmişlik belirtilerinin gözden kaçması çok kolay olduğu için sorun giderek büyür ve tahammül edilemeyecek bir hale gelir. Bu yüzden bu sendromu iyi bilmek ve belirtilerinin farkında olarak, erken ve doğru müdahale yapmak çok önemlidir.[4]

Fiziksel belirtiler: Tükenmişlik; yorgunluk-bitkinlik hissi, baş ağrısı, uyuşukluk, uykusuzluk gibi hafif fiziki belirtilerle başlamaktadır. Bununla ilgili bir şey yapılmadığında da vücudun direncinin düşmesi, grip gibi hastalıkların artışı, genel ağrı ve sızılar (kas gerilmeleri), stres kaynaklı deri hastalıkları, ani kilo alımı ya da verimi gibi durumlar görülebilir.

Psikolojik belirtiler: Psikolojik belirtilerin tükenmişlikten kaynaklığını anlamak daha zordur çünkü bu belirtilerin başka sebepleri de olabilir. Kişilerde genelde sinirlilik, nedensiz bir huzursuzluk ve tedirginlik, sabrın oldukça azalması, özgüvende düşme, enerjide azalma, işle ilgili umutsuzluk, diğerlerini eleştirme, ilgisizlik, aile içi artan problemler, tatminsizlik, hayata karşı negatif tutum ve davranışlar geliştirme, azalan olumlu duygular, düşüncelerde belirsizlik ve karmaşıklık, depresyon, suçluluk ve çaresizlik gibi psikolojik belirtiler görülmektedir.

Davranışsal belirtiler: Bu belirtiler başka insanlar tarafından fiziksel ve psikolojik belirtilere oranla daha kolay fark edilebilir. Unutkanlığın artması, ani öfke patlamaları, ağlama krizlerinin artması, yalnız kalma isteği, alınganlık halinin artması, konsantrasyon ve motivasyonun düşmesi, işten kopmalar, işle ilgili olumsuz düşüncelerin artması, hataların artması, hastalık kaynaklı işe gelmelerin veya geç kalmaların artması ve örgütsel bağlılıkta azalma davranışsal belirtilerdir.

İş Yerinde Tükenmişlikten Korunmak İçin Yapılması Gerekenler

Maslach'a göre örgütsel değişimin ve bireysel bir eğitiminin kombinasyonu tükenmişliği önlemenin tek yoludur.[5] Hem bireysel düzeyde hem de kurumsal düzeyde yapılması gerekenler vardır;

Bireysel düzeyde kişi, yaptığı işin zorluklarını ve risklerini öğrenmeli ve tükenmişliği olabildiğince erken önleyebilmek için belirtileri konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Tatile çıkmak, mesleki eğitimlere katılmak, iş sorumluluğunda ya da çalışma koşullarıyla ilgili değişiklik talep etmek stresle baş etmede kişiye iyi gelmektedir. Bir diğer önemli nokta ise iş-yaşam dengesini korumaktır. Kişisel zamanını da işle ilgili konularla geçiren bir kişinin tükenmişliği giderek artacaktır.

Yönetsel düzeyde ise; çalışma saatlerinin uzun olmamasına, kişiye düşük ücret verilmemesine, açık ve anlaşır görev tanımları yapılmasına ve bunlara uyulmasına, ekip içerisindeki iletişimin arttırılmasına, eğitimlerin ve ödüllerin arttırılmasına ve kişilerin öğle yemeği ya da tatil zamanlarına saygı duyulmasına dikkat edilmesi gerekir. Buna ek olarak şirkette çalışan herkese erken müdahaleyi ve farkındalığı arttırmak için iş yerinde tükenmişlikle ilgili bir eğitim verilebilir.